Atopámonos nun contexto global de incertezas e cambios. A pandemia está a facer que emerxan novos conflitos e reivindicacións sociais –algunhas xa existentes, aínda que agora agudizadas–. É evidente a necesidade dun cambio de rumbo. As desigualdades históricas seguen sendo importantes, pero afloran outras novas que necesitan ser atalladas. As organizacións da sociedade civil teñen un papel clave para evidenciar estas problemáticas, pero tamén para construír propostas e alternativas contrahexemónicas.
A cuestión é por onde empezar. Unha pregunta que se complica tendo en conta que estamos nun contexto continuamente cambiante que esixe adaptabilidade e dinamismo. A xestión, as estratexias e as ferramentas para enfrontarnos a esta situación non poden ter unha mirada estática e cualificada no business as usual -porque a vida segue e tamén seguimos nós-.
Debemos comprender a complexidade do momento que vivimos desde a contorna próxima no que nos atopamos e sen esquecer os cambios que se están producindo en todo o planeta.
A COVID-19 alértanos: non podemos seguir igual que sempre. Temos a experiencia recente da crise multidimensional que afectou a todo o planeta en 2008 e cuxos efectos aínda estamos a vivir. Vivimos a unha emerxencia climática sen precedentes. Asistimos á depredación do “home polo home” (SIC), do planeta polo “home” -non temos outro-, á deriva autoritaria de moitos Gobernos no mundo, a crise do sistema multilateral, ao aumento das violencias contra as mulleres e contra as defensoras do planeta, da vida e dos dereitos humanos, a unha economía que oprime ao 99% da poboación… Pero tamén, vivimos un momento de esperanza no que se articulan as reivindicacións e as propostas da cidadanía, desde o máis local e desde posicións xeográficas remotas, pero de forma interconectada e con resonancia e impacto en todo o mundo.
Cooperación ou naufraxio
Non é a primeira vez que as persoas, a cidadanía organizada ou de forma espontánea, expón enfrontarse a situacións globais desde o local. A solidariedade e o apoio mutuo foron unha constante nos discursos e reivindicacións sociais, e tamén un aceno de identidade do noso actuar na contorna máis próxima. En infinidade de ocasións, a mobilización cidadá levantou a mirada e esixíu aos seus representantes políticos máis responsabilidade, máis compromiso e coherencia cos dereitos humanos. Esta mesma mobilización é a que xa en décadas pasadas deu lugar á cooperación descentralizada (a que se leva a cabo dende os municipios e as comunidades autónomas), a movementos de solidariedade internacional e alternativas ante unha globalización que actuaba en contra do planeta e dos seus habitantes. Exemplo diso, foron as acampadas polo 0,7%, os foros sociais mundiais ou os cumios dos pobos.
Entender que o que nos ocorre aquí -e o que podemos facer desde aquí- ten unha dimensión global e local: é o que multitude de axentes sociais definen como glocalización. O poder do local cunha dimensión internacional. Unha mirada cosmopolita a través da que se constrúen propostas para impactar na realidade global. Un poder transformador que é, e debería seguir sendo o estandarte do facer político.
A cooperación, e en concreto a descentralizada, é unha expresión deste poder de transformación. A expresión do noso desexo como sociedade de ver un mundo próspero, xusto, equitativo, sostible no que conseguir unha vida digna para todas as persoas en todos os recunchos do planeta. É especialmente importante reivindicar a dimensión local nas políticas públicas porque é no local onde se tecen as relacións sociais cotiás, onde se sitúan os problemas sociais que afectan e preocupan á xente; é onde poden elaborarse estratexias directas que atendan as desigualdades sociais, económicas ou culturais.
Cooperar é ir un paso máis aló nunha visión do mundo que queremos construír. Son as asociacións veciñais dos barrios máis golpeados pola crise que se entregan ao apoio mutuo, a tecer redes de solidariedade e de coidados. Mulleres e homes que saben que isto é un espello da realidade que se vive por centos de quilómetros provocada por un sistema depredador que asfixia á maioría.
Tender pontes entre o local, o estatal e o internacional
É imposible abordar as múltiples dimensións das desigualdades sen unha mirada multidimensional. O é tamén se o facemos desde un enfoque fortemente condicionado por unha axenda de política exterior afastada das demandas locais. A miúdo, a acción exterior dos gobernos responde a procesos alleos ás necesidades reais das persoas. En cambio, as administracións locais, as xuntas dos distritos, as asociacións veciñais, as organizacións xuvenís ou as ONG están nas rúas, coñecen os problemas, palpan as necesidades das familias, as esperanzas de veciños e veciñas.
Non se trata dunha crítica á acción exterior do Goberno central, senón un chamado a recoñecer as singularidades e fortalezas dunha acción local que transforma. Trátase de xerar un diálogo fluído entre o local e o internacional co fin de construír políticas multidimensionales que garantan os dereitos humanos nos nosos barrios e nos de calquera outro país do planeta.
Unha das políticas que ten esa capacidade é a cooperación descentralizada, que non substitúe as responsabilidades dos Estados, senón que as complementa. A cooperación descentralizada do Estado español é única no mundo e iso é grazas á solidariedade das persoas dos nosos pobos e cidades que esixiron o compromiso político cos problemas noutros lugares do mundo. Os axentes que a xestionan achegan diversidade e pluralidade, e imprimen nela un carácter máis democrático e participativo.
O noso papel neste contexto
Nun contexto como o actual, marcado por unha enorme crise económica, social e ambiental, a solidariedade dos pobos debe xogar un papel máis destacado e protagonista. E debe facelo porque pode contribuír –e, de feito, contribúe– a reverter os efectos da crise nas poboacións en situación de maior vulnerabilidade.
Trátase, pois, non só de promover a implicación da cidadanía no deseño e a posta en marcha de solucións novas, senón de sustentalo con accións políticas contundentes. Trátase de apoiar e financiar a solidariedade para remar xuntas e impedir un naufraxio que pode cebarse con millóns de vidas en todo o planeta. A sociedade civil debe reivindicar a súa participación nestes procesos para facer realidade o seu anhelo de ser sociedades máis solidarias, xustas e equitativas e demandar respostas a quen toma decisións sobre os nosos impostos, os nosos recursos e, en definitiva, sobre as nosas vidas.
Se algo demostrou a pandemia é que estamos interconectados, que os problemas son comúns, locais e globais; e comúns, locais e globais deben ser as solucións. Debemos reafirmar o compromiso coa política de cooperación, manter as partidas destinadas a proxectos de cooperación descentralizada, de axuda humanitaria e de educación para a cidadanía global en todas as administracións. Debemos defender a cooperación de abaixo a arriba: desde os nosos barrios, ás esferas nacionais e internacionais. En miles de recunchos de todo o planeta a xente está a deixalo claro: cooperación ou naufraxio.
